سومر باستان در جنوبی‌ترین منطقه بین النهرین واقع شده بود و این تمدن از سال ۵۵۰۰ تا ۴۰۰۰ قبل از میلاد حدود ۱۵۰۰ سال پا بر جا بوده است. مردم این تمدن را معمولاً “مردمان سیاه سر” می‌نامیدند و در کتب تاریخی از آنها به این اسم یاد شده است.
سومر مجموعه‌ای از ایالت‌های شهری بود که هرکدام به طور مستقل فعالیت می کردند. جامعه این تمدن ساختار طبقاتی مشخصی از پادشاهان، اشراف، کشیشان و عوام داشته است. طبقات بالا در قصرهای بزرگ زندگی می‌کردند در حالی که فقرا چاره‌ای جز زندگی در کلبه‌های کاه‌گلی نداشتند و برای زنده ماندن تقلا می‌کردند. از آنجا که تمدن سومری یکی از اولین تمدن‌ها در نوع خود بوده، آداب و رسوم، اعتقادات و سبک زندگی آنها به الگویی برای همه فرهنگ‌های بعدی تبدیل شده بود. بنابراین جای تعجب نیست که از این تمدن به عنوان آغاز تمدن‌ها نام برده شود.
۱- قدیمی‌ترین شهر جهان
دانشمندان معتقدند که سومر در بین النهرین اولین تمدن شهری بوده است. این شهر در سال ۵۴۰۰ قبل از میلاد در جنوب بین النهرین و در کنار خلیج فارس تاسیس شد و شهروندان آن از فرهنگ و سبک زندگی سومری پیروی می‌کردند. مانند همه شهرهای سومری، این تمدن دارای یک دولت خودمختار با حاکم خاص خود بوده است.
۲- ثبت ازدواج
سومری‌ها با رضایت والدین خود ازدواج می‌کردند و سند ازدواج آنها در لوح های سفالی ثبت می‌شد. ازدواج تنها پس از آنکه داماد هدیه‌ای برای عروس به پدر همسرش تحویل می‌داد، رسمی می‌شد و پس از آن داماد و پدر زن در مورد هزینه‌های ازدواج توافق می‌کردند. در مواردی که زن و شوهر بدون فرزند می‌ماندند، شوهر باید تمام هزینه‌ها را تقبل می‌کرد اما اگر ازدواج به طلاق ختم می‌شد، پرداخت هزینه‌ها به عهده پدر زن بود. همچنین در صورت فوت شوهر زن اختیار ازدواج با برادران شوهر خود را داشت و اگر این اتفاق نمی‌افتاد، هدایای دریافت شده در هنگام ازدواج به خانواده شوهر پس داده می‌شدند!
۳- جنگ‌های ایالتی
بسیاری از شهر‌ها و دولت‌های سومری با وجود روابطی که با هم داشتند، همواره در جنگ با یکدیگر و یا با اکدی‌ها در شمال بودند. بیشتر این اختلافات بر سر زمین، آب و منابع طبیعی بود و مهمترین نبردها بین سومر و اکدی بود. پس از سالها جنگ ایناتوم از دولت اکدی به عنوان پیروز جنگ بنای یادبودی ساخت و از آن پس اکدی‌ها بیش از ۱۰۰ سال بر سومر حکومت کردند.
۴- آبجو
به دلیل جامعه بزرگ و رقابت‌های موجود در آن زمان، اختراع و نوآوری به سرعت در سومر باستان شکل گرفت و در زمینه سفالگری، قانون، ادبیات، نویسندگی و تولید آبجو پیشرفت زیادی حاصل شد. تکنیک‌های تولید آبجو در آن زمان همچنان ناشناخته است اما اثبات شده که جو مهمترین محصول کشاورزی سومری‌ها بوده و به صورت گسترده در اختیار مردم قرار داشته است. آبجو منبع لذت و آسایش سومری‌ها بود و حتی یک الهه آبجو به نام نینکاسی هم داشتند! قیمت بالای آبجو بازتاب کیفیت آن بود و از آنجا که تقاضای زیادی داشت در میان شهروندان با در آمد کم نوع معمولی آن رایج بود.
۵- زبان سامی
زبانی که در سومر صحبت می‌شد زبان سامی بود که به سومری و اکدی تقسیم شده است. این دو زبان باعث ایجاد تفرقه در بین جمعیت شده بود اما با اینکه در بسیاری از نقاط سومری صحبت می‌شد، سرانجام زبان اکدی غالب شد. زبان سومری عمدتاً یک زبان گفتاری بود و در نوشتن اغلب از زبان اکدی استفاده می‌شد.
۶- تجارت گسترده
کمبود چوب، سنگ و سایر مواد معدنی منجر به ایجاد یک شبکه تجارت گسترده در سومر شده بود و یکی از شرکای تجاری اصلی مردمان این سرزمین، تمدنی کهن در سواحل خلیج فارس به نام دیلمون بوده است. بازرگانان سومری برای دستیابی به طلا، مس، سنگ‌های قیمتی و سایر مواد معدنی ضروری به مناطق دورتر مانند عمان، آناتولی و افغانستان نیز سفر می‌کردند و این سفرها باعث پیشرفت اجتماعی، اقتصادی آنها شده بود. همچنین سومری‌های باستان از مواد معدنی استخراج شده در داخل کشور برای ساخت جواهرات استفاده می‌کردند و از این راه منبع درآمد خوبی داشتند. با افزایش تجارت، هر شهر شروع به جمع‌آوری مالیات کرد و سیستم ثبت معاملات نیز توسعه داده شد.
۷- فهرست پادشاهان سومری و گیلگمش
“فهرست پادشاهان سومری” توسط سومری‌ها نگاشته شده و منبع بسیار خوبی از اطلاعات درباره پادشاهان و سلطنت آنها به شمار می‌رود. این لیست تاریخ سومر را به دو قسمت قبل از طغیان و پس از طغیان تقسیم می‌کند. مشخص است که حاکمان قبل از طغیان معمولاً بیش از حاکمان پس از طغیان بر سومر حکمرانی کردند. کوبالا یک حاکم زن سومری بود و بر توسعه تمدن سومر تأثیر زیادی داشت. همچنین بسیاری معتقدند که گیلگمش، قهرمان حماسه گیلگمش نیز یکی از پادشاهان سومری است و تصور می‌شود که دیوارهای دفاعی عظیم اوروک در دوران سلطنت طولانی او ساخته شده بود. همچنین گیلگمش به عنوان یک الهه نیز پرستیده می‌شد و نام او اغلب در لوح‌های سفالی و به زبان‌های مختلف آن زمان آورده شده است.
۸- سهم سومری‌ها در پیشرفت ریاضیات
امروزه ریاضیات بر مبنای سیستم اعشاری ده دهی استوار است اما سومری‌ها دارای یک سیستم محساباتی متفاوت بر مبنای عدد ۶۰ بودند. در حالی که این سیستم منسوخ شده است اما هنوز هم می‌توان تأثیر این سیستم محاسباتی را در نحوه محاسبه ساعت، دقیقه و زاویه مشاهده کرد. از دیگر دستاوردهای مهم سومری‌ها در ریاضیات می‌توان به ابداع چرتکه، محاسبه مساحت مثلث و محاسبه حجم مکعب اشاره کرد. چرتکه یک اختراع بسیار مهم بود زیرا محاسبات اساسی را که برای تجارت بسیار ارزشمند بودند، امکان‌پذیر می‌کرد. سومری‌ها منجمان مشتاقی نیز بودند و پنج سیاره را که با چشم غیر مسلح قابل مشاهده هستند، شناسایی کردند.
۹- مذهب
سومریان عمیقاً مذهبی بودند و خدایان خود را مسئول نظم اجتماعی و وقایع طبیعی می‌دانستند. به عنوان مثال آنها معتقد بودند که سیل نتیجه این است که آنها خدایان را ناامید کرده‌اند. دین آنها متشکل از صدها خدا و متون مقدس بود و سومریان معتقد بودند که خدایان و انسان‌ها در واقع هزاران سال قبل با هم زندگی می‌کردند. مقامات دینی و کشیش‌ها از شاهان سومر اهمیت بیشتری داشتند. آنها دارای معابد مختلفی در سراسر امپراتوری بودند که به تدریج هرم‌های بلند معروف به نام زیگورات جایگزین آنها شدند. معرفی خط میخی که نوشتن بر روی لوح‌های سفالی را ممکن می‌کرد و جایگزین اشکال اولیه زبان شده بود، به گسترش هر چه بیشتر مذهب در تمدن سومر کمک کرد.
۱۰- تمدن اسطوره‌‌ای
مردم سومر افسانه‌های مختلفی در مورد همه جنبه‌های زندگی مانند بیماری و قحطی داشتند. آنها نیروهای طبیعت را خواسته خدایان می‌دانستند و مرتباً عبادت می‌کردند. شواهد باستان شناسی این امر را می‌توان در كتیبه‌های موجود مشاهده كرد. آنها معتقد بودند که جهان توسط انلیل ایجاد شده است. در تمدن سومر از انلیل به عنوان خدای آسمان یاد می‌شده که آسمان و زمین را از هم جدا کرده و انسان‌ها را از خاک به وجود آورده است. آنها معتقد بودند که انسان‌ها برای خدمت به خدایانی که دنیای زیبای آنها را خلق کرده‌اند، روی زمین قرار گرفته‌اند.
۱۱- مخترعین سومری
مردم سومری خلاق و مبتکر بودند. اعتقاد بر این است که آنها قایق‌های بادبانی، ارابه، چرخ و گاو آهن را اختراع کرده‌اند. آنها اولین کسانی بودند که به ادبیات، ریاضیات و نجوم روی آوردند. سومری‌ها با قانون اساسی خود که مبتنی بر سیستم جرم و مجازات بود، در زمینه تعریف مفهوم قانون و قانون‌گذاری نیز سهم بزرگی داشتند. این مردمان همچنین علاقه زیادی به معماری داشتند و خانه‌ها، معابد و کاخ‌های بسیاری ساخته بودند.
۱۲- تحصیلات
مردم سومر به سرعت به اهمیت آموزش پی بردند. ابتدا کشیش‌ها وظیفه آموزش کودکان را بر عهده داشتند اما معنویت آنها مانع از تحصیل همه جانبه می‌شد. بنابراین مدارس تأسیس شدند که در آن به کودکان زبان خواندن و نوشتن می‌آموختند. اشراف باسواد عموماً در زمینه نجوم تخصص داشتند. هرچه زمان می‌گذشت پادشاهان سومری بیشتر به اهمیت آموزش پی می‌بردند و تلاش‌های چشمگیرتری برای آموزش کل مردم انجام می‌دادند. آنها مدارس بیشتری تأسیس کردند و کشیش‌ها و اشراف را به آموزش افراد از طریق سیستم‌های تحصیلی تشویق کردند. البته برای دختران تحصیل کردن ممنوع بود مگر اینکه عضو خانواده سلطنتی باشند.
جمع‌بندی
در نهایت تمدن سومر با تصرف شهر اور توسط عموری‌ها به پایان کار خود رسید و از میان رفت. اما با این حال میراث سومری‌ها همچنان زنده مانده است و می‌توان اختراعات و نوآوری‌های آنها را در همه جنبه‌های زندگی امروز مانند ریاضیات، نجوم، زبان و هنر مشاهده کرد.
